ЖАСАУ

lat: JASAÝ

ұзатылатын қызға төркіні тарапынан берілетін отбасының өмір сүруіне, тұрмыс-шаруашылығына қажетті дүние-мүлік. Жасауды отау құрған қызының барған жерінде үй мүліктерінің жетіспеуінен қиыншылық көрмеуі, кіріптар болмауы үшін берген. Сондықтан жасау беру әрбір қыз ата-анасының борышы саналып, оған барын салған. Бұны кейде төсек-орын апару, баланың бір қабатын беру, дүниесін апа-рудеп айту да кездеседі. Әдетте, қыздың жасауы, жеті-жетіден, тоғыз-тоғыз заттан: тоғыз сиыр, тоғыз тон, тоғыз шапан, тоғыз жейде т.б. тұрады. Қазақ қоғамында жасау даярлау, апаруға байланысты алуан түрлі ырымдар, тиымдар, кәделер, жол-жоралғылар, аймақтық ерекшеліктер бар.                                                                  Жасауды даярлау. Ертеде қыз баланың тұрмысқа шыққанда берілетін дүние-мүліктерін жасау ісіне неғұрлым ертерек кірісіп, даярланған мүліктерді «қыздың жасау» деп арнайы жинап қоятын болған. Осыған байланысты халық арасында «Жасауды алтысында жисаң – асады, жетісінде жисаң – жетеді» нақыл сөз қалыптасқан. Жалпы алғанда жасаудың нақты белгіленген мөлшері жоқ. Оны әркім өз шамасының жеткеніне қарай даярлайтын. Әдетте жасауға даярланған заттардың әрқайсысы тоғыз (кейде жеті, он бір) данадан болғанмен, ауқаттыларда олардың көлемі бірнеше есе көп болған.                                                                                                                                                                                                                          Жасау қалған бөлігін жасауды апарар алдында қыздың ағайын-туыстары қосқан. Жасау берерде қыздың туыстары арнайы жиналып, берілетін заттарды қарап, сыннан өткізген. Әркім өз мүмкіндігіне қарай үлестерін қосып, кемшіліктері болса толтырылған. Бұндай үлесін қосқандар қыз ұзатылғанда құдажағынан қарымтасын алып, киіт киген.                                             Жасаудың мөлшері. Жасаудың мөлшері қыз әкесінің дәулеті мен қалыңдыққа төленетін қалыңмалмен жасау ақысы мөлшеріне байланысты белгіленеді. Сондықтан құдаласу кезінде екі жақ алдын ала қалыңмал жөнінде келіскенде, жасау ақысы мөлшерін де анықтаған. Қазақ қоғамында қалыптасқан салт бойынша жасауды күйеу жағынан берілген қалыңмал мөлшеріне теңестіріліп апаратын болған. Алайда түрлі жағдайларға, жергілікті ерекшеліктерге байланысты кейде қалыңмалдын асып түссе, кейде тек жартысына ғана жуықтаған.     Дәулетті адамдар жасау ретінде киіз үй, үй жиһаздары (кебеже, сандық, кілем, сырмақ, тұскиіз, т.б.), төсек-орын (шымылдық, төсекағаш, көрпе, төр көрпе, жастық, т.б.), ыдыс-аяқ (тостаған, саптыаяқ, шара, астау, т.б.), қыздың барлық киім-кешегі (сәукеле, ішік, шапан, бешпет, көйлек т.б.) мен әсемдік бұйымдары (сырға, жүзік, білезік, алқа, т.б.), қажетті құралдарды (балта, көсеу, қышқаш), ат-көлік (мініс аттар, атантүйелер) пен әбзелдері (күмістелген ер-тұрман), сауын мал (үйірлі жылқы, қоралықой, кейде сиыр,), көмекшілерін (күң, жетім) де берген. Ал, күйеу жігітке деп күміс ер-тоқым мен қару-жарақ, құрал-жабдық т.б. қосқан. Ауқатты қазақтар жасау құрамына кіретін сәукеле жасату үшін бірнеше жылқы берген. Кейде аса қымбат тастармен безендірілген сәукелеге бірнеше үйір жылқы жұмсалатын болған.                                                                                                                                                                                Социумдағы ерекше беделді адамның қызының жасауы мөлшері сол елдің мәртебесі саналып, оны барынша сән-салтанатпен даярлаған. Мәселен, Баймұхаммед сұлтан қызының жасауын 30 түйеге артып, оған қоса 100 жылқы берген деген мәліметтер бар. «Қыз Жібек» жырында сал-танатты жасаудың мөлшері төмендегідей сипатталынады:                                        Сексен нарды толтырып жасау артып,                                                                                                                                                                                                                                                  Бес жетім, алтын отау берді дейді.                                                                                                                                                                                                                                                      Тоғыз жорға ат жабдықтап Жібек үшін,                                                                                                                                                                                                                                              Қайын енесі қасына ерді дейді.                                                                                                                                                                                                                                                Ы.Алтынсариннің еңбегінде жасаудың ХІХ ғ.-дағы мынадай мөлшерін келтірген: «Киіз үй және жасау артатын отыз түйе, кәнауыздан, жібектен, жай маталардан тігілген жүз жиырма бес шапан, елу кілем, оның жиырма бесі үлкен, қымбат кілемдер де, қалғандары орташа кілемдер; жиырма бес ішік, оның біреуі жанат, оны түлкі, қалғандары қарсақ, қасқыр ішіктер болған, бұлардың барлығы да мауытымен, жібекпен тысталған. Бағасы үш жүз сомдық отау, бес ат, ат-тұрман, төсек-орын, бірнеше көрпе, көйлектер, бұлардан басқа тағы да, бағасы ең кемі төрт жүз сом тұратын аяқ-табақ, киіз сияқты тұрмыстық бұйымдар берілген».                                                                                                                                                                       Орташа ауқаттылар қызының жасауы ретінде қысқы-жазғы киімдерін, көрпе-жастығын даярлап, текемет, кілем, сандық, кебеже сияқты үй мүліктерімен мүмкіндігінше толық қамтамасыз етуге тырысқан. Кейде, бірнеше ұсақ мал және мінетін аты, жүк артатын түйесі әбзелдерімен қосып берілген. Ал, кедейлер жасау ретінде қызының көрпе-жастығын мен киім-кешегін ғана даярлайтын болған. Тұрмысқа шыққанда шамаларының жеткеніне қарай оған төсенішін, ыдыс-аяқ сияқты өзге де аса қажетті заттарын қосқан.                                Қазақтың әр өңірінде жасау құрамына байланысты өзгешеліктер, оның ішінде берілуі міндетті және тыйым салынған бұйымдар болған. Мәселен, Жетісу жерінде келі-келсап болуы міндетті болса, керісінше кейбір жерде жанжал шығады деп өткір заттар (пышақ, кездік) бермеген.                                                                                                                                                Жасау апару. Қыздың жасау мен құдаларға арналған киіт, тарту-таралғылар буылып-түйіліп тең жасалады да, түйе немесе аттарға артылып апарған. Кейбір жерде теңдер кілемге оралған.                                                                                                                                                                                                                                                                                                Жасауды апарғаннан кейін қыз жағынан келген әйелдердің бірі жасауды арнайы көруге жиылған жұртқа көрсететін болған. Бұл жөнінде халық арасында мынадай жыр үзіндісі сақталған:                                                                                                                                                                                                                                                                                               ...Көрсін деп жиылған жұрт тамашасын,                                                                                                                                                                                                                                      Жасауын таудай қылып үйгізді енді .                                                                                                                                                                                                                                                                                                 (Наурызбай-Ханшайым)                                                                                                                                                                                                                            Жиналған жұрт жасауды көріп болғаннан кейін бағалап, толық болса ризалықтарын білдірген, ал кемшіні болса тол-тыруын талап ету құқы болған. Әдетте құдаласып отырған екі жақ жасауға байланысты бір-бірімен есептеспеген. Бірақ, ел арасында наразылығын білдірушілер шығып, қосымша құнталап ету де кездесіп отырған.                                                              Қазақ қоғамында жаңа түскен келін жасауының бір бөлігін күйеуінің туыстарына үлестіріп беру дәстүрі болған. Мұнда ағайындар келін дүниесінен өз «қалауын» алған немесе енесі үлестіріп берген.                                                                                                                                                                                                                                                                                         П.Е. Маковецкий егер әйел адам қайтыс болған жағдайда жасауы түгелімен оның туған-туыстарына қайтарылуы тиіс болғандығын, тағы бірде өлген әйелдің туған-туыстары жасау дүниесінен бір ғана затты қайтарып алатындығын жазады. Л.Ф. Баллюзектің айтуынша, егер өлген әйел бала таппаған болса, жасауды оның төркініне қайтаруға міндетті болған. Ал өлген әйелден бір қыз бала қалған жағдайда жасаудың жартысы қайтарылған, ал ұл бала қалса, жасау түгелімен сол жерде қалған. Егер ерлі-зайыптылар ажырасқан жағдайда, кінәлі әйел деп табылса, ері оның киім-кешегін, көрпе-жастығын қайтаруға міндетті; ал кінә ерінен болған жағдайда жасаудан бөлек ат-шапан айып тартқан. В.Д. Троновтың дерегінде ХХ ғ.-да дәл осындай жағдайда жасаудың негізгі бөлігі ері жағында қалғандығы келтіріледі.