ЖЕЛІ

lat: JELİ

бір өрнектің бір-біріне жалғасып өзіндік композиция құруы. Оның дербес қолданылған күрделі түрін бір табақша, яғни бір табақ болып аталады. Осы оюды (өрнекті) ойып түсіріп, қатарлап орналастыру үшін үзбей жалғастырып тұратын бүкіл ою тұлғасының қаңқасы немесе өзегі (сабағы) болады. Кестелерде желіні бұйымның (кілемнің немесе алашаның) суы деп атайды. Қазақ сырмақтарының ою-өрнегі осы желі (суы) арқылы жасалады.                                                                                                                                                                                      Желі оюы (өрнек) орналасуына қарай сыңар желі және қос желі деп бөлінеді. Сырмақ өнерінің шебері Ә.Ысқаққызының көрсетуі бойынша сыңар желі – бір түрлі оюдың (өрнек) желі бойына бірде іші, бірде тысы алма-кезек түсіп отырылып жасалған түрі. Қос желі – бір түрлі ою-өрнегінің желіні бойлап, ретімен тізіліп түсуі немесе бір желі бойында бір түсті өрнектің қайталанып отырылуы. Сыңар желі мен қос желі сырмақ басқұрдың шетіне салынады.                                                                                                                                                                          Желі оюы (өрнек) пішініне қарай тік желі және бұрыс желі болып бөлінеді. Оюдың тік бұрыш жасап қайталануы, Ә.Ысқаққызының айтуынша, _П_П_ тік желі делінсе, /\/\/\ пішінде бұрыш жасап отыруы бұрыш желінемесе шынтақ желі деп аталады.                                                                                                                                                                                                          Ою-өрнек сабағының сұлап, тізбектеліп келуіне байланысты желі бірнеше түрге бөлінеді. Бір түрлі өрнектің бір-біріне жалғасып түсіп отыруы тізбе желі делінсе, өрнектің дара қалпы тізбектелуі үзбе желі деп аталады. Үзбе желі көбінесе кестелі сырмақтарға салынып, пішіні алуан түрлі болып келеді.                                                                                                                      Ою-өрнек сабағының (суының) сұлап келіп, ирек пішінде қайталанып отыруы – сұлама желі аталса, желі сабақтарының ұшы шоғырланып, оюға сіңісіп келуі – күлтелі (үкілі) желі деп аталады.                                                                                                                                                                                                                                                                                                    Мүйіз, жапырақ, құлақша, гүл өрнегінің жеке-жеке бір түрінің немесе екі түрінің айқасып түсіп отыруынан немесе осылардың бір түрінің бірде іші, бірде тысы кезектесе түсіп отыруынан жасалған оюды өрнек желі деп атайды. Бұндай желіде басы артық ешқандай жанама өрнек болмайды, тек сол бір ғана өрнек немесе ою қайталанып отырады.                                      Ә.Ысқаққызының классификациясы бойынша, әрбір ою (өрнек) табақшасының ұшы жыланның басына ұқсаса – жыланбас желі , піл тұмсығына ұқсаса – піл тұмсық желі деп аталады. Сонымен қатар, ою-өрнек табақшасын басы ілмектеліп доғалдана келгенін – ілмек бас желі десе, бастары тағаға ұқсағанын – таға бас немесе ай бас желі деп атайды.